فرمهای باغ همزمان با تحویل فرهنگها متحول شدند، این فرم ها غالباً نتیجه ترکیب سه فاکتور عمده است:
۱- محیط فیزیکی: توپوگرافی، اقلیم، پوشش گیاهی، مواد و مصالح ساختمانی
۲- مردم: کارفرما، طراح، صنعتگرانی که سنتها، آموزش و شرایط اجتماعی ملیتی خاص را با یکدیگر تلفیق مینمایند.
۳- ویژگی عملکردی : هدفی که باغ ها بر اساس آن برپا میشوند؛ تفریح تولید میوه یا گل
تاریخچه باغسازی در جهان
۱- باغسازی کهن
در باغ های قبل از میلاد مسیح، گیاهان را از جنبه مذهبی به کار میبردهاند.
مصر
* پیشینه فرهنگی:
– سیلاب های سالیانه رودخانه نیل سبب تجدید حیاط و ایجاد دو ویژگی در باغهای مصری: تسلط هندسه و توسعه زوایای قائم (راستگوشه) به طور طبیعی (right angle-orthigonial)
– القاء حس ثبات و بقا به مصریان(به دلیل اطمینان از وجود سیلاب سالیانه و اعتقاد به زندگی پس از مرگ و حفاظت از معماری آرامگاهها)
* شواهد باغ سازی کهن در مصر ۲۲۰۰-۳۱ق.م :
– امکان احداث باغهای افسانهای به علت سیستم آبیاری و طغیان همه ساله رود نیل و حاصلخیزی خاک
– سیستم باغ سازی در مصر قدیم بر پایه باغ سازی کشاورزی، نمونه: باغ های معروف زیتون
– باغ های لوکس و تفریحی منحصر به باغ های اطراف قصرهای سلطنتی و مزارع
– تداول استفاده از گیاهان پابلند مثل نخل، افرا و اوکالیپتوس
– نصب مجسمه های فراعنه و خدایان با هدف عظمت بخشی به باغ
– تحت تأثیر فاکتورهای اقلیم و محیط
– به صورت باغهای کشاورزی (هندسی)، قطعات مسطح مستطیلی
– تنظیم طرح بر اصول محور سازی؛ شروع محور ار درب ورودی، ختم محور به پارک یا قصر، حیاط کوچک و حیاط بزرگ.
– احاطه با دیوارهای بلند و یک ردیف درخت در کنار آنها با هدف جلوگیری از نفوذ بادهای صحرا، ایجاد سایه، تقویت و شادابی روح.
– جداسازی قطعات با دیواره یا پر چین های همیشه سبز کوتاه با طول زیاد
– تقسیم با کانالهای آبی به صورت شطرنجی و حوض آب خنک کننده در وسط باغ و حوضخانه، تغذیه حوض از زهکش آب های زمینی
– درختان نخل کوچک کنار کانال های آب و درختان پاکوتاه برای تزئین اطراف حوض و حوضخانه- گاهی وجود دریاچه یا برکههای بزرگ متصل به رود نیل
– وجود آلاچیقهای متفاوت در کنار نهرهای کم عمق
– نوع گیاهان قابل استفاده : زینتی، درختان و گیاهان رونده، سایه دار، دارویی، دائمی، گلدار در عین حال تنوع گلکاری کم.
– فرم منظم (دارای یک محور اصلی و قرارگیری عناصر به طور متقارن)
– داربستهای مو از در ورودی تا آستانه محل اقامت که موجب تداول باغ های محصور از این زمان به بعد شد.
– مورد استفاده: فراعنه، پیشوایان مذهبی، اطراف معابد، زندگی خصوصی.
– موقعیت ساختمان باغ در مشرق زمین بر مبنای دو اصل باغسازی (محور، سایه)؛ بعلت خشکی هوا و نیاز به سایه.
– باغ در مصر منبع الهام معماری بنای معابد مصر و الگوی مشخص باغ سازی در غرب است.
– در این دوران الهام از طبیعت و آمیختگی معماری با آن دیده میشود.
* گیاهان و درختنان کاربردی باغ های مصر:
در فرهنگ مصر هر یک از گیاهان دارای اهداف نمادین و سودمندی خاص بودند؛
نخل خرما: منبع غذایی و نماد فراوانی و حاصلخیزی
پاپیروس: دلالت بر روز رستاخیز؛ استفاده از آن در نقش مایههای معماری
درخت انار : نماد فراوانی و حاصلخیزی
درخت انگور: میوه های مفید- ایجاد سایه
و همچنین درخت خرنوب، درخت انجیر، درخت ترب کوهی
گلها: گندم یکساله آبی، خشخاش، نیلوفر آبی یا لوتوس(Lotus)
– وجود گل های فراوان علیرغم اینکه مصر از نظر وجود گلهای بومی غنی نمیباشد.
بابل
* شواهد باغ سازی کهن بابل ۶۰۰ ق.م (شروع سلسله پادشاهان هخامنشی)
– یکی از عجایب هفتگانه جهان – فرم هرمی
– احترام به محیط طبیعی و تقدیس آن: زمین منبع خوبیها و زایش و بقای هستی و آب عنصری برای تولید بقا، خنکی، رویاندن و دارای اهمیتی تمثیلی و معنوی
– تراس های مشجر ساخته شده روی یکدیگر
– دارای محوری با ۲ ردیف درخت در دو سو و گذر و جوی آب از وسط آنها
– جنبههای دارای اهمیت : زیبایی، پیچیدگی، نحوه آبیاری، نحوه نگهداری درختان
– باغهای معلق یا پردیسهای بابل در امتداد دیوارهای شهر بابل ساخته میشد.
یونان
* پیشینه فرهنگی :
– یونانیان پیشگام در زمین فلسفه، نمایش، برنامهریزی شهر، نقاشی، مجسمه سازی و معماری که تأثیر زیادی بر انواع تفریحات ما ( از اجرای تئاتر تا بازیهای المپیک)، زندگی معنوی ما، اساس کارهای بزرگ سیاسی ما و فرآیندهای دولتی ما داشتهاند.
– جستجوی آنها برای خرد و نظم موجب توانایی بشر در غلبه بر هرج و مرج موجود در جهان طبیعی و ایجاد جامعهای متعادل شده است.
– دارای اصول معنوی اعتقاد به ربالنوع، اعتقاد به فرد گرایی، اعتقاد به توانایی بالقوه بشر
– تلفیق دو گرایش متضاد موجود در طبیعت: تخیل و بی نظمی در مقابل خرد و نظم (ریاض)
مثال: استفاده از فرم طبیعی زمین و ترکیب طبیعت و هندسه
– ساخت شهرها مانند اکروپلیس بر فراز کوهها
– دادن جلال به رب النوع – تقدیر از کارهای بشر
* ویژگیها :
– ساخت سالن های نمایش در اطراف دامنه ها نشانگر هنرمندی سازندگان آنها درتغییر شکل توپوگرافی است.
– گیاهان مظهر راز و تخیلاند و نقش مهمی در معماری، منظر و اسطورهها دارند.
– درختنان و گلها: عناصر ساختاری / در معماری، هنرهای تزئینی – با یکدیگر ترکیب میشدند.
مثال : به دستور معمار رمی ویتروویوس Vitruvius (اواخر قرن اول قبل از میلاد و اوایل قرن اول بعد از میلاد) نقش مایه (motif) متیف، برگهای کنگر بر سر برخی ستونها ایجاد شد.
* شواهد باغ سازی کهن در بونان ۴۸۰- ۱۴۶ ق. م :
– تحت تأثیر پارسیان و مصریان – دارای محوطه باز و مکانی برای کشت گیاهان غیر بومی
– اولین باغ عمومی یا پارک در یونان بوده است که محل تجمع فلاسفه، متفکرین و دانشجویان بوده است. از جمله باغهای آکادمی افلاطون (۴۲۸-۳۴۸ ق.م) و اپیکور که تأثیر آن ادامه سبکهای باغسازی یونان در قرن ۲۰ است.
– استفاده از پیکره های اسطورهای در طراحی باغ – اهمیت و تقدس طبیعت یعنی ادغام نظم هندسی معماری در نظم طبیعت
– افزودن اهمیت نشانه شناسی به مفهوم طراحی
باغسازی یونان این دوران ، به ۲ دسته تقسیم میشد:
– باغهای محصور معابد؛ اولین گروه باغهای مهم
– باغ مشجر وقف خدایان که دارای چشمه های مقدس (المان آب) بوده و تا امروز در باغسازی غرب تکرار شده است.
– باغسازی از زمان افلاطون و ارسطو (دوران کلاسیک) وجود داشت اما در این دوران شهرها ملاک زیبایی بودند نه باغ و طبیعت، هنر باغ سازی بعد از اسکندر اهمیت یافت.
* گیاهان و درختان کاربردی باغهای یونان:
– درخت چنار، مقدس بود و به دلیل اندازه و سایه لذت بخش، حضور آن غالباً به معنای نزدیک بودن چشمهها
مثال : سایه اندازی مسیر افلاطون به آکادامی توسط درختان چنار و ایجاد محلی راحت برای بحثهای فلسفی
– گیاهان نمادین (از افسانههای یونانی): درخت برگ بو؛ نماد صلح و پیروزی و درخت انار؛ نماد زندگی ابدی
سایر گیاهان: زعفران، عشقه، زیتون، انار و سرخدار
– درختزارهای مقدس به عنوان اولین مکان عبادت به شمار میآیند.
رم
هنر باغسازی کهن در اوایل دوران مسیحیت و امپراطوری رم به اوج خود رسید.
* پیشینه فرهنگی:
– رمیها تحت تأثیر فرهنگ های دیگر، مفاهیم جدید و منحصراً رمی ایجاد میکردند. به عنوان مثال هنر و معماری رم با جلوه های طبیعی، تأثیرات یونان را به فرمهای رمی نشان میدهد.
کاربرد اولیه باغها ( در خانهها) مربوطه به شهر پمپی (Pompeii)
۱٫ اتاق پذیرایی مهمانها ( تابلینوم tablinum) : در خانهها حیاط اندرونی یا آتریوم (atrium) را به باغ پشت خانه متصل میکرد، بعدها این اتاق پذیرایی از مهمانها به یک ردیف ستونی که گرداگرد حیاط را در بر میگرفت و از یونان سرچشمه گرفته بود، باز میشد. (باغ دور ستونی)
۲٫ توسعه یافتن باغها به درون خانهها با استفاده از نقاشی از مناظر باغ بر روی دیوار و تکمیل این باغها با استفاده از گیاهان، داربستها و آب نماها
* شواهد باغسازی کهن رم ۲۷ ق.م تا ۴۷۶ م :
– گرایش غالب رمیان باستان در ارتباط با طبیعت، ساخت ویلا- باغ است؛ نشان دهنده توانایی تکنیکی و صحنه آرایی ( در رم باستان طبیعتی مورد ستایش بود که حضور انسان در آن حس شود.)
– باغ باعث ایجاد سرسبزی و تولید هوای خنک
– زیبایی در ارتباط مستقیم با سودمندی و درآمدزائی
– ساخت باغ بر روی بام در صورت عدم وجود فضا به اندازه کافی در روی زمین
– وجود باغچههای ۵/۱ – ۱ متر یاز سطح زمین بلند تر با هدف اصلاح خاک زمینهای سنگلاخی
– شروع هنر هرس کردن گیاهان از این زمان یعنی شکل دادن به گیاهان دائمی به اشکال متنوع هرم، مخروط و گاهی به شکل حیوانات به عنوان تکنیکی برای تزئین گیاهان (Topiaria-Art)
– نوسازی در منظر طبیعی از طریق کاشت متقارن درختان و جستجوی فرمهای هندسی برای المانهای طبیعی
– باغهای رمی مانند تابلوی طراحی شده با مجسمه قهرمان و راهنما، فواره، استخر، معابد، گلخانه شیشهای یا سنگی آراسته میشده است.
– توانایی تکنیکی و صحنه آرایی رمیان بوسیله المانهای طبیعی و مصنوعی / طراحی فضاهایداخلی به نوعی در فضاهای باغ اجرا میشد.
* گیاهان و درختان :
– گیاهان همیشه سبز دارای بستر رسمی و مشخص نمودن مرزهای آنها با استفاده از شمشاد هرس شده و خرزهره همیشه سبز
– پیچک، خوشههای سفید بوداغ، کنگر، انواع مرکبات، سرو، پیچک یا پاپیتال، اسطوخودوس، نعنا، زیتون، آلو، گیلاس، آویشن( در میان سر سبزیها)، داوودی، سوسن، رز و بنفشه
* ویلا- باغهای رم باستان :
– ترکیب عناصر معماری یا گیاهان با استفاده از تکنیک Topiaria-Art
– مخصوص قشر متمکن( تفریح و اقامت اشراف)
– در اماکن خلوت و آرام و خنک و احاطه شده با طبیعت واقع در حومه شهرها
– تژئین با مجسمه تزئینی، مجسمه راهنما و فواره
– استفاده از گلخانههای ساخته شده از شیشه یا سنگ های شفاف برای نگهداری از گیاهان قیمتی
– نوع استفاده شده : درختان چنار، افرا، سرو( که از یونان آورده میشد) کاج سنگی ( که از مصر آورده میشد)
* نمونهها :
۱٫ ویلا آدریانا در شهر تیولی؛ الهام از شیوه های معماری مناطق مستعمره و نظام پایه آن سیستم محوری
۲٫ خانههای مسکونی رایج امروزی در ایتالیا به صورت باغچه ها و تراس بندی های منظم