معرفی گیاه دارویی بومادران (سربرزه) + پاورپوینت

نام ها

گیاه بومادران از زمانهای بسیار قدیم به واسطه ی خواص درمانی اش از شهرت و اعتبار بالایی برخوردار بوده و حتی گرده های این گیاه در کنار مدفنهای انسان عصر نئاندرتال یافت شده است / نام علمی این گیاه، میلفولیوم، به معنی هزار برگ است که به شاخه های پر برگ بومادران اشاره دارد / یونانیان در طول جنگها از خواص درمانی این گیاه استفاده می کرده اند / بر اساس بعضی از منابع معتبر، این گیاه به نام آشیل نیز معروف است، زیرا قهرمان بزرگ یونان، آشیل، این گیاه را برای شفای زخمهای سربازان خود در میدان جنگ به کار می برده است / مردم روستاهای انگلیس این گیاه را با نامهای زخم بند سرباز و علف بخار می شناسند که گواهی بر شفابخشی و التیام زخم گیاه می باشد / نام دیگر این گیاه خون دماغ می باشد که دلیل این نامگذاری استفاده از آن برای بند آوردن خونریزی دماغ بوده است. روستاییان برگهای تازه ی بومادران را در سوراخهای بینی فرو می کرده و خونریزی را بند می آورده اند.

مشخصات

بومادران (Achillea millefolium) متعلق به گروه گیاهان دولپه و تیره کاسنی می‌باشد (تیره آستراسه Asteraceae یا کومپوزیته Compositae به فارسی تیره کاسنی) / گیاهی است علفی، چندساله، با ریزوم خزنده و منشعب / به ارتفاع ۲۰ تا ۹۰ سانتیمتر و گاهی بیشتر / ساقه ی اصلی آن مستقیم بالا می رود و طول آن به نود سانتی متر می رسد / در فواصل مختلف ساقه، شاخه های زاویه دار و پر برگ می رویند / برگهای پرمانند، بدون دمبرگ، دراز، پوشیده از کرک و تقسیم شده به بریدگیهای بسیار باریک، شاخه را تا بالا در بر می گیرند / برگ آن طعمی تلخ و بویی قوی دارد و در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار می گیرد / هم ساقه و هم برگها با کرکهای ریز و سفیدی پوشیده شده اند / در سرتاسر فصل تابستان، گلهای کوچک و بیشماری، به صورت خوشه هایی که در بالا مسطح هستند (به شکل چتر)، ظاهر می شوند / کاپیتولهای (نوعی گل آذین مخصوص است که در آن گلها بدون واسطه دمگل بر روی نهنج مشترکی قرار دارند) کوچک و متعدد آن که به طول ۴ تا ۸ میلیمتر و به عرض ۲ تا ۵ میلیمتر می‌باشد، به صورت گل آذین دیهیم، در قسمتهای انتهائی ساقه دارد / در هر کاپیتول آن، دو نوع گل، یکی زبانه‌ای و سفید رنگ، واقع در حاشیه گل آذین و دیگری لوله‌ای واقع در ناحیه وسط دیده می‌شود / در بعضی از فرمهای این گیاه نیز به تناسب شرایط خاص محیط زندگی، گلهای زبانه‌ای دارای رنگ ارغوانی یا مایل به قرمز و صورتی می‌گردد (در کوهستان‌ها گل‌های زبانه‌ای غالباً صورتی رنگ دیده می‌شوند) / زمان گل‌دهی بین ماه‌های خرداد تا شهریور است / تعداد گلهای زبانه‌ای هر کاپیتول از ۵ تا ۶ تجاوز نمی‌نماید / میوه بومادران فندقه، طویل و به شکل تخم مرغ وارونه است و وزن هزار دانه آن ۱۵ گرم است.

گیاه بومادران اصالتا متعلق به اروپا (مخصوصاً نواحی کوهستانی اروپا) و آسیای غربی است. (بومی نیمکره شمالی زمین) / در ایران، در نواحی مختلف کوهستانی به‌ خصوص اطراف دماوند، دشت جبال ‌البرز، ارومیه و تبریز تا ارتفاع ۲۱۰۰ متری می‌روید / نوعِ خودروی آن درکنار مزارع شخم خورده، جاده‌ها، مراتع، چراگاه‌ها، شیب‌های کوهستانی و در محل‌های خشک و آفتاب‌گیر هم رویش دارد / بومادران در طول رویش به شرایط اقلیمی خاصی نیاز ندارد و تقریبا در هر اقلیمی رویش می‌کند / بومادران در مناطق گرم و آفتابی گلهای بیشتری تولید می‌نماید. (گیاهی است روز بلند که مناسب ترین دما برای رشد و گل دهی آن  ۲۶-۱۸ درجه سانتی گراد است. بنابراین در مناطق گرم و آفتابی بهتر رشد می کند.) / خاکهای سبک شنی و با زهکش قوی، برای کشت این گیاه مناسب است (در خاک سبک بیش از ۸۰% بافت خاک را شن تشکیل داده است و مقدار رس کمتر از ۱۲% و یا مجموع رس و سیلت کمتر از ۲۰% می باشد.)

تکثیر

در حال حاضر کشت و تکثیر این گیاه بوسیله کاشت بذر (دانه) و نهال‌های ریشه‌دار انجام می‌شود / رشد بومادران کند است و چهار تا پنچ سال نیز در زمین باقی می‌ماند / در مناطق کم باران، آبیاری به موقع و منظم برای داشتن محصول خوب، لازم است / گیاه بومادران در مرحله گل‌دهی بیشترین مقدار ماده دارویی را دارد، بنابراین زمان برداشت گل‌ها، ساقه‌ها و برگ‌ها، در هنگام گل‌دهی گیاه است.

کشت و تکثیر بومادران توسط بذر و همچنین به شکل رویشی انجام می گیرد / تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیر مستقیم است:

کشت مستقیم: بذور به صورت ردیفی در زمین اصلی که بستر آن برای کشت بومادران آماده شده است کشت می‌شوند / زمان مناسب برای کشت مستقیم گیاه در زمین اصلی اواخر تابستان – اوایل پائیز است / در این روش بذور در ردیفهایی به فاصله ۴۰ تا ۵۰ سانتیمتر در زمین اصلی کشت می‌شوند / برای هر هکتار زمین به ۲ تا ۳ کیلوگرم بذر نیاز است / معمولا بذر ظرف  ١۵  روز در اقلیم معتدل جوانه مى‌زند و پس از این‌که چند برگه شد نهالها را به فاصله  ٣٠ سانتى‌متر تنک مى‌کنند / برداشت بومادران در کشت مستقیم از سال سوم انجام می‌شود و در شرایط آب و هوایی متفاوت بین یک تا چهار تن در هر هکتار، محصول قابل برداشت تولید می‌کند.

کشت غیر مستقیم: بذور را اوایل بهار در خزانه هوای آزاد کشت می‌کنند (برای این کار بذور در ردیفهایی به فاصله ۵ تا ۲۰ سانتیمتر کشت می‌شوند / عمق بذر در موقع کاشت نباید بیشتر از ۰٫۵ سانتیمتر باشد) / پس از آبیاری منظم و وجین علفهای هرز سطح خزانه، اوایل پائیز می‌توان نشاء‌ها را به زمین اصلی منتقل نمود. (نشاء‌ها در زمین اصلی در ردیفهایی به فاصله ۶۰ سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیف ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر کشت می‌شوند.)

تکثیر رویشی: تکثیر رویشی گیاه از طریق تقسیم بوته و ریشه صورت می‌پذیرد / گیاهان ۴ تا ۵ ساله را در فصل پائیز از خاک خارج می‌کنند؛ سپس هر گیاه را به ۲ تا ۴ بوته تقسیم و در زمین مورد نظر کشت می‌نمایند / فصل پائیز زمان مناسبی برای تکثیر رویشی بومادران می‌باشد / در این روش بوته‌ها در ردیفهایی به فاصله ۶۰ سانتیمتر کشت می‌شوند / فاصله دو بوته از یکدیگر ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر مناسب است.

خواص دارویی

طبق نظر حکماى طب سنتى ایران بومادران از نظر طبیعت گرم است.

قسمت‌های دارویی و قابل استفاده گیاه: سرشاخه های گل دار، برگ‌ها، ریشه، روغن اصلی

ترکیبات شیمیایی: مهمترین ماده موجود در گل ها و پیکر رویشی بومادران اسانس است که مهمترین جزء آن “پروکامازولن” است. از اجزای دیگر اسانس می تواند از لینالول و کامفور نام برد. در پیکره این گیاه ترکیبات دیگری نظیر فلاونوئید و اسید آکونی تیک و مقدار کمی تانن و … نیز وجود دارد.

خواص درمانی: بومادران، در گذشته برای بند آوردن خون و درمان خونریزی های زخم (زخم را تمیز مى‌کنند و برگهاى تازه و گلهاى بومادران را له کرده ‌و روى آن مى‌گذارند.) و در برخی کشورها از پیکر رویشی پخته شده این گیاه برای درمان کبودی ناشی از ضربه در اطراف چشم استفاده می شد  / سابقا در آلمان، ریشهء آن براى کنترل صرع تجویز مى‌شده است / دم کرده سرشاخه های گلدار بومادران برای درمان گاستریت (ورم معده) های حاد و مزمن، رفع نفخ و ترش کردن، کاهش فشار خون و مداوای نارسایی های کیسه صفرا مفید است / این گیاه در افزایش ادرار و دفع سنگ کلیه موثر است / به علاوه باد شکن و تب بُر نیز می باشد / اسانس گل بومادران به دلیل داشتن خاصیت ضد باکتری و ضد تورم در درمان زخم های چرکی، خراش و شکاف پوست بدن، جوش ها، اگزما، ترک دست و نیز بواسیر چرکی مفید است (۳۰ تا ۴۰ گرم بومادران خشک را در یک لیتر آب به مدت ده دقیقه جوشانده، سپس زخم را با آن شستشو داده و پانسمان می کنند.) / علاوه بر آن از اسانس گل بومادران در صنایع دارویی، بهداشتی و آرایشی، در تهیه کِرم ها و پمادهای محافظ پوست و داروهای ضد تورم استفاده می شود (مثلا از ترکیب اسانس آن با روغن کنجد، نوعی کرم بهداشتی برای محافظت پوست در مقابل نور آفتاب تهیه می گردد) / این گیاه به علت داشتن تانن و مواد تلخ عطری، اثر آرامبخشی بر روی سلسه اعصاب و قلب می گذارد و در مواردی چون: خستگی عمومی، ضعف قلب، ورم ماهیچه های معده، ضعف اعصاب، هیستری، صرع، قلنج های تشنج آور و اسهال ساده اثر مفیدی دارد / بخور و جوشانده آن برای درمان زکام مفید است (پس در زمان سرماخوردگی استفاده از آن توضیه می شود.) / شستن بدن با جوشانده بومادران، باعث رفع خارش شدید بدن می شود / شستشوی سر با جوشانده بومادران باعث جلوگیری از ریزش مو می شود / ترکیب بومادران با آویشن و سنبل الطیب برای درمان عرق کف دست و اسهال موثر می باشد.

طرز استفاده از گیاه بومادران :دم کرده ۱۰ تا ۲۰ گرم سرشاخه گلدار یا برگ در نیم لیتر آب و مصرف یک تا سه فنجان در روز (این دم کرده چون سریعاً فاسد و تیره رنگ می شود باید همیشه به مقادیر کم تهیه شود / اصلح آن است که برای هر وعده، دم کرده تازه تهیه و مصرف کرد.) / شیره تازه گیاه به مقدار ۵۰ تا ۱۰۰ گرم در روز (شیره تازه گیاه نیز برای قراردادن بر روی زخم و جراحات و محل دردناک بواسیر، مورد استفاده قرار می گیرد.) / ۲ قاشق چایخوری از سرشاخه های گلدار را در یک فنجان آب دم کنید و در طول روز، ۳ فنجان مصرف نمایید. / دم کرده سرشاخه های گلدار بومادران به مدت ۵ روز (صبح یک فنجان و شب یک فنجان؛ برای رفع زخم معده و همچنین برای دفع صفرا مفید ذکر شده) / برای رفع خارش شدید، ۵۰ گرم گیاه را در یک حلب آب ریخته و بجوشانید و بدن را با آن بشوئید.

مقدار مصرف‌: فرآورده‌هاى بومادران نباید به کودکان زیر دو سال داده شود و براى کودکان‌بزرگتر نیز باید از مقدار کم شروع و با توجه به سن کم‌کم تا حد مجاز افزایش داد / باید توجه داشت مصرف بیش از حد گیاه بومادران باعث عوارضی چون: حساسیت پوست به نور، کور رنگی ، یبوست، ابتلا به سردرد، تشنج، شروع حملات تشنجی و سردردهای میگرنی می شود.